Percepcja wzrokowa i słuchowa – doskonalenie

Katarzyna Lipińska – pedagog specjalny, nauczycielka wychowania przedszkolnego

Percepcja wzrokowa nie jest wyłącznie zdolnością do dokładnego spostrzegania

Koordynacja wzrokowo-ruchowa jest zdolnością do zharmonizowania ruchów gałek ocznych z ruchami całego ciała lub którejś z jego części.

Percepcja wzrokowa jest zdolnością do rozpoznawania i rozróżniania bodźców wzrokowych, a także do ich interpretacji, poprzez skojarzenia z uprzednim doświadczeniem. Interpretacja bodźców wzrokowych dokonuje się w mózgu. Gdy spostrzegamy np. cztery linie połączone w kwadrat, to wrażenie wzrokowe powstaje na siatkówce, lecz rozpoznanie tych czterech linii jako kwadratu dokonuje się w mózgu. Percepcja wzrokowa uczestniczy w niemal wszystkich działaniach człowieka. Odpowiedni poziom jej rozwoju, umożliwia dziecku naukę czytania, pisania, stosowania reguł ortografii, wykonywanie zadań arytmetycznych oraz doskonalenie innych umiejętności wymaganych od niego w trakcie nauki szkolnej.

Aby radzić sobie w szkole

Percepcja wzrokowa najintensywniej rozwija się u dziecka między 3,6 – 7,6 roku życia. Bywa, że są dzieci, które w wieku 5-6 lat, nie osiągnęły takiego poziomu rozwoju percepcji wzrokowej, który jest niezbędny do radzenia sobie w przedszkolu czy w szkole. Z jednej strony ujawnia się tutaj jedna z prawidłowości rozwoju: różne dzieci dojrzewają w różnym tempie i trudno doszukiwać się jakichś specyficznych czynników, które spowodowały to opóźnienie. Z drugiej jednak strony, u pewnej grupy dzieci można stwierdzić zaburzenia rozwoju. Mogą to być zaburzenia  emocjonalne, zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego, czy będące konsekwencją zaniedbań środowiskowych.

Zniekształcony świat

Dzieci, u których percepcja wzrokowa jest słabo rozwinięta, mają trudności w rozpoznawaniu przedmiotów i ich wzajemnego położenia w przestrzeni, skutkiem czego jest postrzeganie świata w sposób zniekształcony. Nie radzą sobie w zespołowych grach sportowych i zabawach ruchowych, ponieważ ich ruchy są niezborne, nie potrafią wyodrębnić figury z tła (np. dziecko nie będzie w stanie dostrzec piłki i będzie miało ogromne trudności z jej złapaniem, jeśli nie wyodrębni piłki z tła, którym jest powierzchnia placu zabaw i znajdujące się tam przedmioty).

Przerzucanie uwagi

Dla dziecka ze słabo rozwiniętą zdolnością odróżniania figury od tła, charakterystyczne jest rozproszenie uwagi i dezorganizacja czynności. Uwaga dziecka przenosi się z bodźca na bodziec: np. na coś, co się porusza, błyszczy, ma jaskrawą barwę – bez względu na związek tego przedmiotu z tym, co w danym momencie dziecko powinno robić. Może również zdarzyć się sytuacja, w której dziecko ma problem, by oderwać się od jakiegoś bodźca, chociaż w tym momencie powinno kierować swoją uwagę na coś innego, od czego zależy np. dokończenie wykonywanego zadania. O takim dziecku powiemy, że przejawia nadmiernie przywiązane do aktualnej stymulacji – obserwujemy powtarzanie ciągle tej samej czynności, niemożność oderwania się od niej i podjęcia innej czynności. Zaburzenia w zakresie przerzutności uwagi wyrażają się w trudnościach w odnajdywaniu właściwego bodźca, tzn. dziecko nie jest w stanie znaleźć odpowiedniego miejsca na kartce zeszytu, w książce, gdy czyta – opuszcza fragmenty tekstu.

Rękę prowadzi wzrok

Koordynacja wzrokowo-ruchowa jest zdolnością do zharmonizowania ruchów gałek ocznych z ruchami całego ciała lub którejś z jego części. Gdy osoba z prawidłowo funkcjonującym aparatem wzrokowym sięga po jakiś przedmiot to jej ręką kieruje wzrok. Podobnie zmysł wzroku kieruje ruchami nóg, kiedy biegniemy, kopiemy piłkę, skaczemy, omijamy przeszkodę. Sprawne wykonywanie niemal każdej czynności zależne jest od dobrze rozwiniętej koordynacji wzrokowo-ruchowej.

Percepcja wzrokowa i koordynacja wzrokowo-ruchowa – przykłady ćwiczeń

• dopasowywanie elementów do otworów „wkładanki” (można wykorzystać “wkładanki” kupione w sklepie, albo zrobić je wspólnie z dzieckiem,  np. z ciastoliny/masy solnej, przy użyciu foremek do ciasta – wyciśnięte z foremki kształty odkładamy na tacę, zostawiamy ciastolinę/masę solną z otworami, następnie dopasowujemy kształty do odpowiednich otworów;
• rozcięcie i składanie w całość pociętych na części obrazków (można wykorzystać kartki pocztowe, plakaty z dziecięcych czasopism, kalendarze itp.). Liczbę elementów do złożenia należy dostosować do wieku i możliwości dziecka. Dodatkową korzyść przyniesie dziecku samodzielne rozcięcie obrazka wzdłuż narysowanej linii, a dopiero potem złożenie go w całość;
• składanie pociętych figur z papieru;
• nakładanie klocków na patyk pod kontrolą wzroku;
• nawlekanie guzików, koralików, makaronu na drucik czy sznurek;
• przypinanie klamerek do tektury (wspólnie z dzieckiem malujemy ściany kartonu, każdą na inny kolor, najlepiej w kolorze spinaczy/klamerek, jakie mamy w domu; następnie dziecko przypina spinacze do bielizny w kolorze czerwonym do ściany w takim samym kolorze; możemy wprowadzić element matematyki – 3 spinacze czerwone, 2 spinacze żółte, o 1 spinacz zielony mniej niż suma spinaczy żółtych);
• zbieranie i wrzucanie drobnych elementów do pojemników (segregowanie guzików, kolorowej fasoli, makaronów – pamiętajmy o bezpieczeństwie podczas tej zabawy – dzieci lubią wkładać małe przedmioty do nosa, ucha);
• układanie sekwencji elementów według wzoru – można układać kasztany, żołędzie, warzywa, owoce;
• wyszukiwanie elementów w krajobrazie podczas spaceru (np.: „widzisz żółty samochód?”, „widzisz czarnego pieska?” itp.);
• układanie obrazków i kompozycji z patyczków, wykałaczek, figur geometrycznych, według wzoru ułożonego przez rodzica;
•  rozpoznawanie treści obrazków ukazywanych: w dowolnym czasie, w krótkich  ekspozycjach (zapamiętanie jak największej liczby przedmiotów znajdujących się na obrazku i wyliczenie ich zaraz po przerwie);
• zachęcanie dziecka do wypowiadania się na temat ilustracji w książkach, gazetkach dziecięcych, zwracanie uwagi na szczegóły, wskazywanie nazwanych przez rodzica przedmiotów, postaci, roślin, zwierząt, itp.;
• zapamiętywanie miejsca położenia przedmiotów (np.: zabawek na półce);
• wyszukiwanie różnic między obrazkami i ukrytych szczegółów;
• uzupełnianie niedokończonych rysunków według wzoru, przerysowywanie prostych kształtów według wzoru;
• dorysowywanie na rysunku brakujących linii – dziecko uzupełnia rysunek tak, aby przedstawiał konkretny przedmiot, np.: dom, samochód, kubek itp.;
• labirynty: dziecko wodząc palcem lub rysując linie, odszukuje właściwą drogę (taki labirynt można narysować na dużym arkuszu szarego papieru, a pokonać go np. prowadząc samochód, świecąc latarką);

Percepcja wzrokowa – gry i zabawy

• dobieranie jednakowych obrazków: np.: gry „Memo”, „Domino obrazkowe” (wspólnie z dzieckiem można wykonać domino, obrazki do gry typu memo; dziecko może samodzielnie pokolorować coś, co narysuje/wydrukuje rodzic, następnie naklejacie obrazek na przygotowaną tekturkę i element gry gotowy);
• wyszukiwanie na dużej planszy elementów prezentowanych na małych obrazkach (loteryjki obrazkowe);
• układanie puzzli według wzoru lub bez wzoru;
• zabawy typu „Co zniknęło?” z wykorzystaniem zabawek, obrazków (układamy 4-5 zabawek/obrazków na stole, prosimy dziecko o zamknięcie oczu, następnie chowamy jedną/dwie zabawki i prosimy dziecko, aby wskazało co zniknęło);
• zabawy typu „Co się zmieniło?” z wykorzystaniem zabawek, obrazków (układamy 4-5 zabawek/obrazków na stole, prosimy dziecko o zamknięcie oczu, następnie zmieniamy położenie jednej/dwóch zabawek i prosimy dziecko, aby wskazało co się zmieniło); liczbę elementów dostosowujemy do możliwości dziecka;
• zabawy konstrukcyjne;
• zabawy z piłką: turlanie, toczenie piłek po dowolnie wybranej trasie, do drugiej osoby, po wyznaczonej trasie;

Percepcja słuchowa

Percepcja słuchowa to proces rozpoznawania, różnicowania, zapamiętywania, analizowania i syntetyzowania dźwięków.

Na percepcję słuchową składają się:

• słuch fizjologiczny – możliwość słyszenia dźwięków z otoczenia za pomocą narządu słuchu
•  słuch fonematyczny (słuch fonemowy, mowny) – zdolność do rozpoznawania i różnicowania dźwięków mowy (najmniejszych elementów składowych wyrazów czyli fonemów)
• analiza słuchowa – umiejętność wyodrębniania z potoku mowy: zdań, w zdaniach – wyrazów, w wyrazach – sylab, a w sylabach – głosek, z zachowaniem ich kolejności
• synteza słuchowa – scalanie głosek, sylab i wyrazów w określone, złożone układy słuchowe
•  pamięć słuchowa – pamięć długości wyrazów (liczby sylab i głosek oraz ich kolejności w wyrazie) oraz zdolność zatrzymywania w pamięci ciągów wyrazów (dni tygodnia, nazwy miesięcy po kolei, wiersze, piosenki)

Objawy zaburzeń percepcji słuchowej występujące u dzieci w wieku przedszkolnym

• trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań
  trudności w rozumieniu złożonych instrukcji i poleceń słownych
  trudności w tworzeniu zdań i opowiadań
  problemy z dokonywaniem analizy sylabowej i głoskowej wyrazów
  opóźniony rozwój mowy
  wady wymowy
  mały zasób słów i agramatyzmy
  trudności w różnicowaniu dźwięków mowy (głównie tych o podobnym brzmieniu) i określeniu ich położenia w wyrazie (na początku, na końcu, w środku)
  trudności w zapamiętywaniu ciągów słownych, np. dni tygodnia, nazw miesięcy oraz treści wierszy i piosenek
  trudności w syntetyzowaniu (scalaniu) sylab i głosek w wyrazie
  specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu na dalszych etapach kształcenia.

• 

  Dostarczanie dziecku różnych bodźców słuchowych pozytywnie wpływa na rozwój percepcji słuchowej.

Przykłady ćwiczeń rozwijających percepcję słuchową

• rozpoznawanie źródła dźwięków (miejsca, odległości: blisko – daleko; ilości dźwięków:  dużo – mało);
• naśladowanie dźwięków, które wydaje rodzic;
• uwrażliwianie słuchowe – dostarczanie dziecku różnorodnych bodźców słuchowych, słuchanie dźwięków nagranych na płycie, uwrażliwianie na dźwięki z najbliższego otoczenia, np. dzwonek telefonu, odgłos przelatującego samolotu, głos mamy;
• wysłuchiwanie i rozpoznawanie dźwięków naturalnych: wysłuchiwanie dźwięków naturalnych dochodzących z najbliższego otoczenia, przyporządkowanie słyszanego dźwięku do obrazka;
• rozpoznawanie dźwięków z otoczenia: instrumentów, głosów zwierząt, głosów ludzi, pojazdów, dźwięków urządzeń gospodarstwa domowego;
• rozpoznawanie wytwarzanych dźwięków: uderzanie łyżeczką w szklankę, uderzanie pałeczką w szybę, uderzanie w drewno, stukanie w meble, uderzanie piłki (odbijanie piłki), uderzanie klockami o siebie, klaskanie, darcie papieru, gniecenie papieru, lanie wody;
• słuchanie piosenek, wierszyków;
• nauka na pamięć wierszy, piosenek i rymowanek;
• ćwiczenia pamięci słuchowej: powtarzanie rytmów, powtarzanie sylab, powtarzanie cyfr, powtarzanie prostych i złożonych zdań;
• łączenie w pary rymujących się nazw obrazków
• tworzenie rymów do podanych słów
• powtarzanie ciągów słownych np. pór roku (wiosna, lato, jesień, zima), dni tygodnia, miesięcy, nazw pewnych zbiorów przedmiotów ( np. czapka, szalik, buty, łyżka, nóż, widelec) powtarzanie cyfr.

Zabawy rozwijające percepcję słuchową

• zabawy typu „Pokaż, kto się odezwał” – rodzic naśladuje odgłosy różnych zwierząt, dziecko wskazuje odpowiedni obrazek przedstawiający określone zwierzę (można do tego wykorzystać obrazki, pluszaki, figurki zwierząt itp.);
• zabawa dla całej rodziny „Kto powiedział dzień dobry”. Dziecko jest odwrócone lub ma zasłonięte oczy. Jedna z osób mówi „dzień dobry”. Zadaniem dziecka jest odgadnięcie kto mówił;
• zabawy rytmiczne z rymowankami, wyliczankami i krótkimi wierszykami – wypowiadanie treści z jednoczesnym wyklaskiwaniem lub tupaniem nogami lub podskakiwaniem;
• zabawy typu „Klaszcz tak, jak ja” lub „Stukaj tak, jak ja” – dziecko powtarza wystukany lub wyklaskamy przez rodzica prosty rytm (można to tego wykorzystać klocki, łyżeczki, garnki, instrumenty muzyczne itp.);
• zabawa „Jaka to melodia?” – rozpoznawanie przez dziecko znanych piosenek nuconych przez rodzica;
• ćwiczenia analizy słuchowej: podział słów na sylaby poprzez wyklaskiwanie, wystukiwanie;
• ćwiczenia syntezy słuchowej: dokonywanie syntezy sylabowej słów poprzez wskazywanie na obrazkach nazywanych przez dorosłego przedmiotów;
• zabawa „Jakie słowo słyszysz?” – rodzic wypowiada słowo z podziałem na sylaby (np. lo-dy), dziecko odgaduje, jakie to słowo (w przypadku starszych przedszkolaków dzielimy proste słowa na głoski np. o-s-a);
• różnicowanie słów podobnie brzmiących (np. domek-Tomek, półka-bułka, nos-noc) – rodzic wypowiada słowo i prosi dziecko o wskazanie odpowiedniego obrazka;
• zabawa „Sylabowe porządki” – dziecko liczy sylaby w nazwach wybranych przedmiotów i wkłada do tych samych pudełek przedmioty, których nazwy mają jednakową liczbę sylab;
• zabawa „Dokończ słowo” – rodzic toczy do dziecka piłkę, wypowiadając sylabę; dziecko mówi słowo zaczynające się tą sylabą i turla piłkę z powrotem do rodzica;

Percepcja wzrokowa i słuchowa mają znaczący wpływ na właściwy przebieg podstawowych umiejętności edukacyjnych dziecka. Dlatego istotne jest osiągnięcie dojrzałości tych obszarów, jeszcze przed pójściem dziecka do szkoły.

Literatura

1. Waszkiewicz „Obserwuje, mówię i rysuję. Ćwiczenia rozwijające percepcję wzrokową”
2. Frostig, D. Horne „Wzory i obrazki. Program rozwijający percepcję wzrokową. Poziom podstawowy”, Warszawa 1989
3. Podleśna „Gumowe ucho. Ćwiczenia percepcji słuchowej dla dzieci w młodszym wieku szkolnym”, Harmonia 2010;  „Perskie oko. Ćwiczenia percepcji wzrokowej dla dzieci w młodszym wieku szkolnym”, Harmonia 2009
4. Małasiewicz „Sokoli wzrok. Ćwiczenia dla uczniów młodszych klas szkoły podstawowej z zaburzoną percepcją wzrokową”, Harmonia 2011
5. Tokarska, J. Kopała „Zanim będę uczniem” Wydawnictwo Edukacja Polska Sp. o. o., Warszawa 2009
6. Bogdanowicz, A. Adryjanek „Uczeń z dysleksją w szkole. Poradnik nie tylko dla polonistów” OPERON 2009